Lüle, Osmanlı döneminde tütün başta olmak üzere çeşitli ürünleri içmek için kullanılmaktadır. Zamanla kullanılan ürünün türü ve özelliği ile lülelerin yaygınlaşması form, boyut ve bezeme özelliklerinde farklılıkların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Geç Osmanlı Dönemi tütün ve kahve tüketiminin merkez bölgelerde sonrasında ise taşrada yaygınlaştığı görülmektedir. Tütün üretimi yapılan Bitlis’te de arz ve talebe bağlı olarak lüle üretiminin de yapıldığı anlaşılmaktadır. Ayrıca tütün kullanımının arttığı 18.yüzyıl ile 20.yüzyıl başı arasında lülenin merkez üretim alanlarının yanı sıra yerel üretimlerinin çeşitli bölgelerde yapılmış olabileceği de düşünülmektedir. Bitlis Kalesi de lüle buluntularıyla yoğun olarak karşılaşılan yerlerden biridir. Bitlis Kalesi’nde lüle üretiminin olabileceğine dair sınırlı veriler mevcut yayınlarda belirtilmektedir. 2022 yılı kazı çalışmalarında da çok sayıda lüle buluntusu ele geçirilmiştir. Mevcut buluntuların bir kısmının küllü alanlar içerisinde ve yarı mamul olarak nitelendirilebilecek şekilde ele geçirilmesi ise oldukça önemlidir. Kazı çalışmalarında üretim aletlerine dair buluntulara ulaşılmamıştır. Ancak mevcut buluntular Bitlis Kalesinde 18.yüzyıl ile 20.yüzyıl başı arasındaki dönemde lüle üretiminin olabileceğine işaret etmektedir. Lülelerle birlikte fincan buluntuları da ele geçirilmiştir. Kütahya ve Avrupa üretimi fincanlar Bitlis Kalesi Geç Osmanlı Dönemi sosyal ve kültürel yaşamını da yansıtmaktadır. Lüle buluntularıyla kıyaslandığında ise fincan buluntularının sayısal azlığı dikkat çekicidir. Bu durumun ise bölgede kahve tüketiminin lüle kadar yoğun olmamasına bağlanmaktadır. Henüz kazılmamış alanlarda yapılacak çalışmaların mevcut konumun tespitine katkı sağlayacağını düşünmekteyiz. Ayrıca Bitlis bölgesinde üretilen ve ihraç edilen tütünle birlikte yakın bölgelere lüle ihracatının yapılması da muhtemeldir.

The pipe was used to smoke various products, especially tobacco, during the Ottoman period. Over time, the type and feature of the product used and the widespread use of the pipes have led to differences in form, size and decoration. It is seen that tobacco and coffee consumption in the late Ottoman period became widespread in the central regions and then in the rural areas. It is understood that in Bitlis, where tobacco is produced, pipe production is also carried out depending on supply and demand. It is also thought that between the 18th century and the beginning of the 20th century, when tobacco use increased, local production could have been made in many regions besides the central production areas. Bitlis Castle is also one of the places where the pipe finds are encountered intensively. Limited data on the possibility of pipe production in Bitlis Castle are given in the existing publications. During the 2022 excavations, a large number of pipe finds were found. It is very important that some of the existing finds are captured in ashy areas and can be described as semi-finished products. No finds on production tools were found during the excavations. However, the existing finds indicate that there may have been a pipe production in the Bitlis Castle between the 18th and the beginning of the 20th century. Along with the pipes, cup finds were also found. Cups produced in Kütahya and Europe reflect the social and cultural life of Bitlis Castle in the Late Ottoman Period. Compared to the pipe finds, the numerical scarcity of the cup finds is striking. This situation is attributed to the fact that coffee consumption in the region is not as intense as the pipe. We think that the studies to be carried out in the unexcavated areas will contribute to the determination of the current location. In addition, considering the tobacco produced and exported in the Bitlis region, and similar examples to the nearby regions, it is also possible to export pipes.