Türkiye'nin kuzeybatı kıyı kesiminde bulunan Ayvalık, 19-20. yüzyıllara tarihlenen karakteristik mimari mirasıyla bilinmektedir. Anıtlarından bir kısmı yakın zamanda restore edilerek yeni işlevler kazanmış olsa da bazıları doğa ve insan kaynaklı düzenli tahribatlar nedeniyle zaman içerisinde kaybolmuştur. İlintili olarak bu makale, Ayvalık'a bağlı Cunda / Alibey Adası'ndaki iki eski Rum Ortodoks kilisesi olan ve 20. yüzyılın ortalarında yıktırılmış Panagia ve Agios Panteleimon'u ele almaktadır. Mevcut literatür muğlak ikincil kaynaklara ve de eski fotoğraflara dayandığı üzere bu kiliselerin uzun yaşamına dair kentsel ve mimari bağlamda oldukça sınırlı bilgiye sahiptir. Bu arada her iki yapının da arsası günümüz Cunda kent dokusu içerisinde terk edilmiş ve viran halde durmaktadır. Bahis konusu kiliselerin mimarlık tarihi, plan ve çizimler içeren ve ilk kez bu makalede etraflıca ele alınan geç 19. yüzyıl tarihli arşiv belgeleri yoluyla önemli ölçüde detaylandırılmıştır. Ayrıca yayımlanmış birincil kaynaklar da göz önüne alınarak tartışılmıştır. Daha sonra bu yapıların mevcut korunma durumu, en güncel Cunda koruma imar planı ve tescil kayıtları üzerinden ortaya konmuştur. Başlıca sonuçlar, Panagia ve Agios Panteleimon'un kronoloji ve mimarisinin daha önce literatür tarafından ortaya konulandan önemli ölçüde farklı olduğunu göstermiştir. Bu yapılar, 19. yüzyılın sonundaki nihai görünümlerine değin art arda ve şaşırtıcı düzensizlikler barındıran değişikliklere uğramıştır. Ayrıca arsaları koruma açısından neredeyse tamamen ihmal edilmiş durumda olup risk altındadır. Lakin yüksek moloz ve bitki örtüsünün altında çok katmanlı bir mimari mirasın bulunduğu aşikârdır.

Ayvalık in the northwestern coast of Turkey is renowned with its characteristic architectural heritage from the 19th-20th centuries. While some of its landmarks were recently restored and received new functions, some were lost in time due to natural and man-made damages. Correspondingly, this article focuses on two Greek Orthodox churches on Cunda / Alibey Island in Ayvalık that were demolished in the mid-20th century, namely Panagia and Agios Panteleimon. The literature that mostly relies on scant secondary sources and old photographs has very limited information about their long durée from an urban and architectural perspective. Meanwhile, the plots of both churches appear as abandoned ruin sites within the urban fabric of Cunda today. In this article, the architectural history of the aforementioned buildings were substantially elaborated through a group of late 19th century archival documents with plans and drawings that were studied for the first time. In addition, published primary sources were considered and discussed. Then, their current preservation status were demonstrated after the most recent Cunda conservation master plan and listing registries. Major outcomes have displayed that the timeline as well as architecture of Panagia and Agios Panteleimon significantly differ from what has been previously put forth by the literature. There were successive alterations with intriguing irregularities until their final appearances by the end of the 19th century. Furthermore, their plots were almost completely omitted from the conservation point of view and are under risk, though a multilayered architectural heritage is evident beneath the high debris and vegetation.