Bu makale, esas olarak Turfan’da 9.-12. Yüzyıllar arası yaşamış olan Budist Uygurların benimsediği Mahayana Budizmi ile 12.-13. Yüzyıllarda Maveraünnehir ile Anadolu’da gelişen Türk-İslam Tasavvufunda Türklerin Tanrı ve evren anlayışını karşılaştırmalı olarak sunmayı amaçlamaktadır. Bu tema, bir çok boyutu ve yansıması olan oldukça geniş ve derin bir konu olduğu için, makalenin sınırlı çerçevesi sebebiyle sadece yazına dayalı malzeme arasından çarpıcı bazı örnekler vermekle yetinilmiştir. Budizm ve İslam, Tanrı ve evren anlayışı gibi temel prensipler açısından birbirinden oldukça ayrılan iki farklı evrensel dindir. Ancak, bu makalede sunulan az sayıda örnek bile Türk Budizmi ile Türk Tasavvufu arasındaki yakınsamanın; bu iki dinin Türklerin en eski milli dinleri olan Gök Tanrı Dini (veya Tengricilik) ile senteze girmiş olmalarının bir sonucu olduğunu farketmek için yeterlidir. Sonsuz ilahi aşk, Tanrı veya Mutlak Gerçek’i evrende her zaman phenomena’ları yorumlamak için “akıl” yoluna başvurma, evren ve tüm varlıklara sevgi duyma, Tanrı’yı, benliği aşarak gönülde bulma ve “her şeyin Tanrı ile birliği”ne ulaşılmanın verdiği gerçek mutluluk Türklerin muhteşem dini geçmişlerinden gelen bazı önemli ortak izlerdir. Bu makale, Türklerin en eski dönemlerinden başlayarak İslami dönemdeki tasavvuf geleneklerine varıncaya kadar Türk kültür ve dini tarihlerinde en ciddi akademik çalışmaları yürüten merhum sanat tarihçimiz Dr. Emel Esin’den ilham alınarak ortaya konulmuş ve bu nedenle onun hatırasına adanmıştır.

This article aims to present a comparative study on Turks’ conception of God and universe mainly in Mahayana Buddhism of Buddhist Uygurs’ between 9th-12th centuries in Turfan, and in Turkish Islamic Sufism developed in Transoxiana and Anatolia regions in 12th-13th centuries. As this is a vast and deep subject having many dimensions and reflections, only some striking examples of textual evidence are presented due to the limited scope of a paper. Buddhism and Islam are two different world religions, quite diverged in basic principles like conceptions on God and universe. However, even a few examples presented in this article point that the convergence of Turkish Buddhism and Sufism is due to the synthesis of these religions with Turks’ oldest national religion, called Sky-God Religion (or Tengrism). The endless divine love, the search for God or Ultimate Reality in the universe by always referring their mind to interpret phenomena, love for universe and all beings, finding God in their heart via annihilation of ego and the ultimate happiness reached by “unity of God with all” are some significant common traces from Turks’ amazing religious history. This article is highly inspired by and thus dedicated to our deceased greatest Turkish art historian Dr. Emel Esin who conducted most serious scholar works on comparative cultural and religious studies of Turks, starting from their oldest time until Islamic period including Sufi traditions.