Batı’nın Yakın Çağ aydınlanmasıyla beraber özellikle Doğu metinlerine yani Türk İslâm kaynaklı Osmanlı düşünce hayatına yönlettiği dikkat, Oryantalizmin politik, siyasal ve düşünsel boyutu bakımından pek çok tartışma alanı açmaktadır. Böyle bir açıdan bakıldığında, Oryantalizmin edebiyat, retorik ve din merkezli ilgi biçimleri, çoğunlukla politik birer medeniyetler arası gerilim ve çatışma unsuru olma özelliğini daima gündemde tutmuştur. İşte Batı aydınlanması ve Osmanlı modernleşmesinin buluştuğu Tanzimat, aynı zamanda Osmanlı düşüncesinin Batı teoriğine reaksiyon gösterdiği bir tarihi kesiti de, gözler önene serer. Dolayısıyla Ahmed Midhat Efendi, Osmanlı Türk düşüncesinin en temel sorunsallaştırma ve sorgulama alanlarına ilişkin topyekün bir Anti-Oryantalist bir metin olarak değerlendirilmeye müsaittir. Bu nedenle Nizâ-ı İlm ü Dîn, İslâm ve ulûm, ezeliyet ve âlem ve ruh tartışmaları ekseninde özellikle Batı felsefecilerinin fikirlerine karşılık Ahmed Midhat’ın İslâm felsefesinin yani kelamın kaynaklarının yardımıyla Batı’dan gelen ve İslâm medeniyeti için büyük bir antagonizma oluşturan düşüncelerle hesaplaşan bir eserdir. Bu bağlamda Nizâ-ı İlm ü Dîn erken dönem sosyal bilimler yapılanmamız açısından bir bilim tarihi münakaşası olarak da görülebilir. Ahmed Midhat'ın Draper'e karşı yönelttiği eleştiriler, İslâm düşüncesinin donmuş bir bilim sistematiğine sahip olmadığını kanıtlama kaygısı içermektedir. Ahmed Midhat Efendi'de bir tefekkür problemi olarak düşünce ve bilim. İslâmî algılama biçimleriyle çelişmez. Belki bu anlamda Namık Kemal'in Renan karşısındaki pozisyon alışı veya Ziya Paşa'nın Endülüs ve Engizisyon tarihleriyle Orta Çağ Batı düşüncesi karşısında tavrı aynı çerçevede ele alınabilir. Dolayısıyla Ahmed Midhat ve Nizâ-ı İlm ü Dîn, medeniyet karakterine ait ortak epistemolojik algının bir dışa vurumu veya tepkisi olarak incelenebilir. Bu yönüyle Nizâ-ı İlm ü Dîn, bilgi çekirdeğini kendi uygarlık dinamiklerine yaslayan ve fikir meselelerine müdafaa ve muhafaza eksenli bakabilen bir metin olarak dikkat çeker.

Along with contemporary Enlightment of western, especially the attention that led to Ottoman thinking life with Turkish Islam source, led to alot of debate in terms of political, political and intellectual dimension of Orientalism. From such a point of view, oriental literature, rhetoric and religion centered form of interest have always kept the feature of being a political one, an element of tension and conflict between civilization. TheTanzimat, where western enlightment and Ottoman modernization are encountered also reveals a historical section where the Ottoman thought reacted to western theology. Therefore Ahmet Mithat Efendi is suitable to be regarded as a total Anri Orientalist test concerning the most basic problematization and questioning areas of Ottoman Turkish thought. For this reason, Nizâ-ı İlmü Dîn, Islam and ulûm, is a great work that in the midst of the contradictions and the discussions of world and soul, especially in the face of the ideas of Western philosophers, the Islamic philosophy of Ahmed Midhat, that comes from the West with the help of the sources of the word and which constitutes a great antagonism for Islamic civilization. In this context, Nizâ-ı İlmü Dîn early social science can be seen as a science history debate in terms of our structuring. The criticisms directed by Ahmed Midhat against Draper involve the concern that the idea of Islam does not have a frozen science system. Ahmed Midhat Efendi's thought and science as a problem of contemplation. It does not contradict with the forms of Islamic perception. Perhaps in this sense Namik Kemal's positional attitude towards Renan or Ziya Pasha's history of Andalusia and Inquisition can be handled in the same frame against medieval Western thought. Hence, Ahmad Midhat and Nizâ-ı İlmü Din can be examined as an outpouring or reaction of the common epistemological essence of the civilization character. In this respect, Nizâ-ı İlmü Dîn draws attention as a text which is based on the dynamics of the civilization of the knowledge and the defense and defense of the ideas.