Bu makalede XI-XII yüzyılda yaşamış büyük bilimadamlarından Mahmud Zamahşeri’nin Arap dil bilimi, Kaşgarlı Mahmud’un Türk dil biliminin gelişmesine sağladıkları katkıdan bahsedilmekte, özellikle, Zamahşeri’nin “Esasu-l-belaga” ve Kaşgarlı Mahmud’un “Divan-u Lugati-t-Türk” eserleri, onların sözlük düzenleme yöntemleri ve bu yapıtların belagat bilimiyle ilgili özellikleri vurgulanmaktadır. Makale müellifi Arapça kelimelerin açıklamalı sözlüğü olan “Esasu-l-belaga” eserinde kelime anlamlarının açıklamasında Zamahşeri’nin kullandığı yöntemleri incelemiş, sözcüklerin tasrifi (isimler ve fiillerin çekimlenmesi), aynı kökten gelen sözcüklerin çoğul şekilleri, hasıla fiilleri, kelime anlamlarını düzenli şekilde açıklamıştır. Zamahşeri’nin kelime anlamların ifade edilmesinde sözcüklerin zıt ve eş anlamlarından istifade ederek, gerektiği durumlarda sözcük anlamlarının fark edilebilmesi için deyimler kullandığı, sözcüklerin gerçek anlamlarının dışında olan mecaz anlamlarının da bulunduğunu vurguladığı belirtilmiştir. Makalede, Kaşgarlı Mahmud’un Türkçe kelimelerin Arapça açıklamalı sözlüğü sayılan “Divan-u Lugati-t-Türk” eseriyle dünya bilim tarihine karşılaştırmalı ve kıyasi tarihi metotları kullanmış ilk dilbilimci, ünlü bilim adamı, Türkoloji bilim dalının kurucusu olarak dünya bilimadamları tarafından itiraf edilmekte olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, Kaşgarlı Mahmud’un sözlük düzenleme alanındaki kendine özgü yöntemleri açıklanmış, Türk dilinin yazı, ses ve şekil özellikleri de beyan edildiği, Arapçada vezin kurallarına dayanarak Türkçe kelimelere vezinler yapıldığı vurgulanmıştır. Kaşgarlı Mahmud’un belagat bilimindeki yeteneği eserin Giriş ve Son söz bölümlerinde açık görülmektedir. Sözlükte yer alan kelimelerin açıklanmasında folklor örnekleri cinas, iştikâk, tevzi’, takrir, iktibas, iycaz ve b. sanatlarının önemi büyük olmuştur. Mahmud Zamahşeri ve Kaşgarlı Mahmud’un büyük hizmetleri sayesinde en eski Arapça ve Türkçe kelimeler, atasözleri, türküler yüzyıllıklar öncesinden bize kadar ulaşmıştır.

The article deals with some aspects of the great scholar Mahmud Zamakhshari’s Arabic studies and Mahmud Kashghari’s Turkic studies who lived in 11th, 12th centuries, especially, their skills in dictionary formation by the sample of Mahmud Zamakhshari’s “Asas al-balaghah” and Mahmud Kashghari’s “Diwan lughat at-turk” works and the characteristics of these works concerning to the Rhetoric are analyzed. The author analysed the styles used by Zamakhshari in defining the meanings of the words in “Asas al-balaghah” which is dedicated to the commentarial dictionary of Arabic language and states that the treatise contains the conjugation of words (conjugation of verbs and nouns), the plural forms of the words, constructed verbs, the strict order of the meanings, Zamakhshari’s use of antonyms and synonyms in defining the meanings, his sample phrases to support his ideas where necessary and the work’s importance for its containing figurative senses of the words. The article acknowledges that Mahmud Kashghari was the first scholar who studied the Turkic languages by their internal analyzes and Arabic similarity in his “Diwan lughat at-turk” which is dedicated to the Arabic commentary dictionary of Turkic words and tells the special skills of Kashghari in dictionary formation that is the work contains the classification of Turkic languages, scriptures, phonetics and morphology data. The Turkic words are set in meters according to the metric group of words in Arabic language. Kashghari’s skills of rhetoric appear in the introduction and closure of the book. The folklore samples, which express the meanings of the words in the dictionary, decorate the book with paronomasia, derivation, tawzi’, repeating, citation, brachylogy and other skills. Thanks to incomparable services of Mahmud Zamakhshari and Mahmud Kashghari, we inherited the ancient words, proverbs and songs of Arabic and Turkic languages through the centuries.