ÖZET Tuğgeneral Mayewski, Rus Dışişleri Bakanlığı görevlisi olarak altı yıldan fazla Van ve Erzurum vilayetlerinde Rusya’nın Baş Konsolosluğunu yapmış, gezip gördüklerini ve gözlemlerini analiz edip rapor haline getirerek Rus Genelkurmayına sunmuştur. Söz konusu rapor, siyasi ve askeri sebeplerden dolayı gizli addedilerek yöneticilere sunulmak üzere az miktarda Petersburg Askeri Matbaasında kitap hâline getirilmiştir. Daha sonra eser, Rusçadan Osmanlı Türkçesine karargâh-ı umumi istihbarat şubesinde görevli Süvari Binbaşı Mehmet Sadık Bey tarafından çevrilerek R.1330/H.1332/1914 yılında İstanbul’da Matbaa-i Askeriyede basılmıştır. Mayewski’nin bu çalışması Osmanlı Türkçesi ile 395 sayfadır ve dört bölümden meydana gelmiştir. Eser; genelde Van ve Bitlis vilayetlerinin coğrafyası, nüfusu, idari, sosyal, ekonomik, etnik ve dini yapısı hakkında önemli bilgiler içermekle birlikte, özelde Doğu Anadolu ve Ermeni Meselesi hakkında tarafsız bir gözle yazılmış çok mühim bilgiler ihtiva etmektedir. Bu eserin Rus Genelkurmayına sunulmuş resmî bir rapordan oluşması, anlattığı olayların gerçekliğini ve inandırıcılığını daha da artırmaktadır. Bizde bu kaynak eserden hareketle çalışmamızda, Ermenilerin sosyal ve dini hayatını, Ermeni meselesinin gelişimini ve bu gelişimin Türk-Kürt-Ermeni ilişkilerine olan etkisini değerlendirmeye aldık.

ABSTRACT The brigadier general Mayewski, an assistant in Russian Foreign Ministry over six years, in the provinces of Van and Erzurum he has worked as consulate of Russia, he presented to the Russian General Staff what he saw by analyzing and by reporting through his observation. The report in question, for being submitted to managers as confidential for political and military reasons has been turned into in small amounts in Petersburg Military Printing book. Then this work had been translated from Russian to Ottoman Turkish by Sir Cavalry Major Mehmet Sadık in “karargâh-ı” public intelligence branch in year R.1330/H.1332/1914 , published in Istanbul in the military printing (Matbaa-i Askeriyede). Mayewski’s work is at an entity of 395 pages and it was written in Ottoman Turkish and it is composed of four parts. This work contains in general important informations about Van and Bitlis provinces’ geography, population, administrative, social, economic, ethnic and religious structure, but in particular very important informations have been written with a neutral eye about Eastern Anatolia and the Armenian Question. This work which consisted by an official report, has been presented to the Russian General Staff, is highly increasing the reality and credibility ot the events told . Starting from this source work, we will evaluate the social and religious life of the Armenians, the development of Armenian issue and the effect of this development of the Turkish-Kurdish-Armenian relations in our work.