XIX. yüzyıl, Tatar halkında eğitim-öğretim faaliyetlerinin yaygınlaştığı, bilim ve kültür alanında yükselişe geçildiği bir yüzyıl olarak dikkati çekmektedir. Pedogoji, bilim, kültür faaliyetleri ve sosyal etkileşimler milli dili arayışa sevk etmiştir. Bu asırda Tatarcada dil normları daha da kesinlik kazanmaya başlamış, milli özellikler artmış, dilin iç imkanlarından ve dildeki çeşitli üslup yollarından faydalanılmaya çalışılmıştır. Yazı dilinin zenginleşmesine imkan sağlayan bu çalışmalarda diyalektolojinin önemi ortaya çıkmıştır. Edebi dil ile yöresel ağızlar (diyalektler) sıkı bir ilişki içerisindedir. Edebi dil diyalektlere etki ederken öte yandan kendi düzeni temelinde ağızlarla bağlantılı olarak gelişir ve zenginleşir. Bu da dilin söz varlığına yansır. Bu sebeple edebi dilin söz varlığını geliştirmede diyalektlere başvurmak en güvenilir yoldur. Aşağıdaki makalede XIX. yüzyılda yayınlanan Tatarca-Rusça ve Rusça-Tatarca sözlüklerde yer alan diyalektik sözler tematik olarak gruplandırılmış ve her grup için örnekler verilmiştir. Örnekler; “Tabiat durumları, ağaç, hayvan, böcek isimleri, bitki isimleri, kap kacak isimleri, insanın beden yapısına dair sözler, meslek isimleri, giyim-kuşam, kumaş ve süs eşyalarına dair adlandırmalar, yiyecek-içecek adlandırmaları, akrabalık isimleri, insanı çeşitli yönlerden karakterize eden söz birimleri, diyalektik sıfatlar, zarflar ve edatlar” başlıkları altında sınıflandırılmıştır. Sözkonusu sözlük unsurlarının o dönemdeki ve günümüzdeki kullanım alanlarına değinilecek, örnek sözcüklerin genel bir değerlendirmesi yapılarak XIX. yüzyılda Tatar yazı dili ile Tatar ağızları arasındaki ilişki okuyucunun dikkatine sunulacaktır.

For Tatar people, nineteenth century draws attention with the increase of education and training activities and progress in science and culture areas. Within the effect of Pedagogics, scientific and cultural activities national language set off on a quest. This century, in Tatar language language norms started to gain more certainity, national features of the language increased and been tried to benefit from the opportunity of the language and its literary styles. Dialects came into prominence in this studies which enable to enrich written language. There is a close relationship between the literary language and it’slocal dialects. Literary language not only affects the dialects but also improves and rises according to the dialects. This affects the vocabulary of the language. Therefore, the safest way to rise the vocabulary of the language is to apply to it’s dialects. İn this paper some dialectic examples are given from the Russian-Turkish and Turkish-Russian dictionaries which published in the 19th century. They are classified thematically. Examples are classified under these topics: “Natural asserts, name of trees, animals and insects, Name of plants, Name of pots and pans, Words which are relevant to human body, Name of professions, Name of clothes, fabric and knickknackeries, Name of foods and drinks, Name of agnations, Words that describe various aspects of people, Some adjectives, adverbs and prepositions in dialects”. Area of usage of these words in 19th century and today will be given, dictinaries will be assesed generally, and the relation between Tatar written language and dialects in the 19th century will be discussed.