Atasözleri, ait oldukları milletlerin ortak bilinçaltlarını yansıtan anonim ürünlerdir. Bir milletin nelere ağlayıp nelere güldüğünü, nelere kızıp nelerden mutlu olduğunu o milletin atasözlerine bakarak görebilmek mümkündür. Atasözleri, halk içinde en çok kullanılan “konuşmalık dokuma” olma özelliği gösteren ve ilk söyleyeni belli olmayan bir türdür. Yüzyıllar, hatta bin yıllar içinde “ata” tecrübelerinin birikiminin bir sonucu olarak karşımıza çıkan atasözleri üzerinde bugüne kadar yapılan çalışmalar çoğunlukla “dilbilim” merkezli olmuştur. Derleme ve bu derlemelerin ağız özelliklerinin araştırıldığı bu çalışmaların gerekliliği elbette ki tartışılmazdır ancak atasözleri üzerinde “halkbilimi”nin tasnifçi, tahlilci ve uygulamacı bakış açılarıyla yapılan/acak çalışmalara bizce daha çok ihtiyaç vardır. Bu çalışmalar neticesinde Türk halkının hangi durumlarda ne tür davranışlar geliştirdiği gözlenebilir. Böylelikle de Türk halk felsefesi daha iyi anlaşılabilir. Bunun neticesinde de yüzyıllar içinde büyük oranda ‘söz’ ile oluşturduğumuz geleneksel kültürümüz daha donanımlı hale gelir. Zaten temelde çok kuvvetli bir geleneğe sahip olan Türk sözlü kültürü, üzerinde yapılan bu şuurlu çalışmalar neticesinde çok daha kuvvetli hale gelir. Böylesine kuvvetli bir kültürün de erozyona uğrama, yozlaşma, baskın kültürlerin boyunduruğu altına girme ve yok olma gibi tehlikelerle karşı karşıya kalması gibi bir durum söz konusu olamaz. Biz bu çalışmamızda yukarıda söz konusu edilen ihtiyaca bir nebze de olsa karşılık vermek amacıyla çeşitli kaynaklardan (Nurettin Albayrak-Türkiye Türkçesinde Atasözleri, Özkul Çobanoğlu- Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II, Ömer Asım Aksoy- Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü- 1. Atasözleri Sözlüğü, Ahmet Yanar- Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimler, Alptekin Güven-Dünya Atasözleri ve Ahmet Şükrü Esen Defterleri) tespit ettiğimiz bazı atasözlerinin çeşitlenmelerini göstermeye çalışacağız. “1. dereceden”, “2. dereceden” ve “3. dereceden” olmak üzere bu metinlerin üç farklı yoğunlukta ve seviyede varyant metinlerinin ortaya çıkabileceğini savunduğumuz bu çalışmamızda toplamda 100 atasözü metninin çeşitlenmesini ortaya koymaya çalışacağız. Bu sayede bu metinlerin de tıpkı “gelenek”li şiirlerde olduğu gibi çeşitlenebileceğini, değişebileceğini ve türler arası alışverişte kullanılabileceğini göstermiş olacağız.

Proverbs are anonymous outputs reflecting the common subconscious of the society out of which they emerged. Looking into a society’s proverbs, it is possible to see what they laugh at and cry for, and what makes them happy and sad. Proverbs are the most frequently used speaking tool whose origin is not known. Studies so far done on proverbs, a representative corollary to the experience of ancestors that have been compiled for centuries, and millenniums, have generally related to their linguistics characteristics. The necessity for such research, which has investigated proverb compilations and their dialect properties, is undoubtedly indisputable, yet, more necessary studies than these are, to us, those that are done – or to be done – using the classifying, analytical and practical viewpoints of “folklore”. Through such studies we can observe what sorts of behaviors the Turkish society have developed in different contexts, and thus get a deeper understanding of the philosophy of Turkish folklore. Consequently, our traditional culture, formed within centuries mostly orally, will become richer. As a result of such conscious studies, Turkish oral culture, which already has a strong tradition, will gain further strength. This, in turn, will preserve such a strong culture against the likelihood of erosion, corruption, submission to dominant cultures and disappearance. Aiming at meeting the aforementioned needs, this paper attempts to demonstrate the variation of some proverbs we have compiled from different resources (Nurettin Albayrak-Türkiye Türkçesinde Atasözleri, Özkul Çobanoğlu- Türk Dünyası Ortak Atasözleri Sözlüğü, Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II, Ömer Asım Aksoy- Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü- 1. Atasözleri Sözlüğü, Ahmet Yanar- Hayvan Motifli Atasözleri ve Deyimler, Alptekin Güven-Dünya Atasözleri ve Ahmet Şükrü Esen Defterleri). We will try to bring fort variation of 100 proverb texts defending the idea that these proverbs may have three different variant texts at three levels. We will thus have shown that, just like the traditional poetry, these texts can also be varied, changed and used interaction between different genres.