Eski Türk Edebiyatı’nın en belirgin özelliklerinden biri dinî bir karakter taşımasıdır. Bu özellik muhtevada olduğu kadar şekil bakımından da tesirini göstermiş, dinî olsun olmasın mensur veya manzum eserler, basit şekliyle, Besmele’den sonra Hamdele ve Salveleye başlayıp dua ve münâcat ile bitmesiyle gelenek hâlini alan bir tertip husûsiyeti kazanmıştır. Dinî eserlerin manzum olarak yazılmasının ön önemli sebeplerinden biri didaktik olmasıdır. Bu çeşit eserlerin bir kısmı, eğitim gâyesiyle yazıldığından, ezberlenmesi istendiğinden; nazmın, okunma ve ezberleme kolaylığı dikkate alınarak bir çok manzum eser yazılmıştır. Bizim de üzerinde çalışma yaptığımız Tokatlı İshâk Efendi’ye ait olan Nazmu’l-Ulûm adlı mesnevîlerde de bu özellikleri görmekteyiz. Tokatlı İshâk Efendi on yedinci yüzyılda yaşamış önemli bir şâir ve yazardır. Biyografik kaynaklar kendisinden fazla bahsetmez. Bizim üzerinde çalıştığımız Nazmu’l-Ulûm adlı mesnevisinde, İshâk Efendi kabiliyetli bir şair olduğunu ortaya koymuştur. Tokatlı İshâk Efendi Nazmu’l-Ulûm adlı mesnevûsinde, çeşitli ilimler hakkında bilgi verildikten sonra bunların öğrenilmesi gereği vurgulanmaktadır. Mesnevî, arûz vezninin “Mefailün Mefailün Faulün” kalıbıyla yazılmıştır. Mesnevî 1098/1687 yılında Tokat’ta telif edilmiştir, 422 beyittir. Araştırmalarımız neticesinde yirmi iki nüshasını tespit ettiğimiz mesnevîde çeşitli ilimler hakkında bilgi verildikten sonra bunların öğrenilmesi gereği vurgulanmaktadır. Nazmu’l-Ulûm bu yönüyle manzûm bir nasihatnâmedir. Nazmu’l-Ulûm’da öğrenilmesinin öğütlendiği ilimlerin bazıları şunlardır: 1. İlm-i tecvîd, 2. İlm-i Kelâm, 3. İlm-i Fıkıh, 4. İlm-i Tasavvuf ve Ahlâk, 5. İlm-i Hadîs, 6. İlm-i Tefsîr, 7. İlm-i Tıp, 8. İlm-i Lugat, 9. İlm-i Nahv ve Sarf, 10. İlm-i Mantık, 11. İlm-i Edeb, 12. İlm-i Usûl-i Fıkıh, 13. İlm-i Meânî, 14. İlm-i Hisâb, 15. İlm-i Hendese, 17. İlm-i Kîmyâ, 18. İlm-i Arûz, 19. İlm-i Eş’âr. Nazmu’l-Ulûm’da sağlam bir kafiye düzeni vardır. Mesnevinin kafiye bakımından kusursuz bir yapıya sahip olduğunu söylemek mümkündür. Mesnevilerin kuru bir anlatımdan ziyade yerinde verilmiş örneklerle sürükleyici bir anlatımı vardır. Bolca söz sanatlarına ve tasvirlere yer verilmiştir. Gereksiz ifadelerden kaçınılmaya çalışılmıştır.

As manuscript works, which constitute some indispensable treasure with respect to history of our literature, come back into light, our knowledge on religious literary genres, as well as other, no doubt increases. Such works added to literature thanks to efforts by researchers give us the opportunity of close acquaintance with religious works that are considered as the most significant and the most prolific products of Divan Poetry, and of more accurate interpretations regarding the genre of such works. Apart from works such as aqâid, fiqh and catechism (ilm-i hal) in verse, siyer (life of Muhammad) in verse, exegeses (tafsir) and hadithes in verse that are generally written in poetic structure for these disciplines, there are also some poetic pieces about a su