Bu makale, Ziya Gökalp’in din sosyolojisi kuramını milliyetçilik ve laiklik düşünceleriyle ilişkili olarak sosyolojik bir çerçevede değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Gökalp’in din anlayışı, Osmanlı İmparatorluğu’nun çözülme sürecinde ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş aşamasında modernleşme ve ulus inşası gereksinimlerine yanıt veren bir model olarak ele alınmıştır. Çalışmada teorik analiz ve literatür taraması yöntemiyle, Gökalp’in din, milliyetçilik ve laiklik kavramlarını Durkheimcı pozitivist sosyoloji ilkeleriyle nasıl sentezlediği kavramsal karşılaştırmalarla tartışılmıştır. Özellikle hars (kültür) ve medeniyet ayrımı üzerinden Gökalp’in dinin toplumsal dayanışmayı güçlendiren bir kültürel unsur olarak konumlandırılması ve bu konumun modern ulus-devlet yapısına uyarlanması incelenmiştir. Makalede, Gökalp’in milliyetçilik anlayışının dinsel değerleri dışlamadığı, aksine dini milli kültürün bir parçası olarak yeniden tanımladığı vurgulanmıştır. Aynı zamanda, din-devlet işlevlerinin ayrışması gerektiğini savunarak, dinin kamusal alanda değil bireysel ve ahlaki alanda yer bulmasını öneren laiklik anlayışı değerlendirilmiştir. Sonuç olarak çalışma, Gökalp’in Türkiye’de din sosyolojisinin kurucu isimlerinden biri olarak, din-toplum-devlet üçgenine ilişkin sunduğu denge modelinin günümüz sosyolojik tartışmalarında önemini koruduğunu göstermektedir. Bu model, hem çağdaş kimlik ve sekülerleşme tartışmaları hem de ulus-devletin kültürel temellerinin analizinde temel bir referans çerçevesi sunmaktadır. Ne Yusuf Akçura gibi tamamen Türkçülük etrafında ne Ahmet Ağaoğlu gibi Batı liberal bir düşünce de görüşlerini beyan etmiştir. Gökalp’in yaklaşımı, dinî ve milli değerlerin modernleşme süreciyle uyum içinde ele alınabileceğini gösteren özgün bir sentez olarak değerlendirilmektedir. Onun amacı toplumsal bütünleşme cabası olarak çatışan unsurları uyuma götürmektir. Türk toplumundaki din olgusuna adeta hibrit model tasarlayarak din sosyolojisi kuramını ortaya koyduğunu söyleyebiliriz.

This article aims to evaluate Ziya Gökalp's theory of the sociology of religion within a sociological framework in relation to nationalism and secularism. Gökalp's understanding of religion is examined as a model that responded to the needs of modernization and nation-building during the dissolution of the Ottoman Empire and the founding of the Republic of Turkey. Through theoretical analysis and literature review, the study discusses how Gökalp synthesized the concepts of religion, nationalism, and secularism with Durkheimian positivist sociology principles through conceptual comparisons. In particular, Gökalp's positioning of religion as a cultural element that strengthens social solidarity and the adaptation of this position to the modern nation-state structure are examined through the distinction between culture and civilization. The article emphasizes that Gökalp's understanding of nationalism does not exclude religious values but rather redefines religion as part of national culture. At the same time, the understanding of secularism, which argues that the functions of religion and the state should be separated and suggests that religion should find its place in the individual and moral sphere rather than in the public sphere, is evaluated. In conclusion, the study shows that Gökalp, as one of the founding figures of the sociology of religion in Turkey, offers a model of balance between religion, society, and the state that remains relevant in today's sociological debates. This model provides a fundamental frame of reference for both contemporary identity and secularization debates and the analysis of the cultural foundations of the nation-state. Neither Yusuf Akçura, who focused entirely on Turkism, nor Ahmet Ağaoğlu, who espoused Western liberal thought, expressed their views. Gökalp's approach is considered an original synthesis that shows that religious and national values can be reconciled with the modernization process. His aim is to bring conflicting elements into harmony as an effort toward social integration. We can say that he established the theory of the sociology of religion by designing a hybrid model for the phenomenon of religion in Turkish society.