İslam medeniyetinin en köklü sosyal kurumlarından biri olan vakıf, zaman içerisinde yalnızca dinî hizmetlerin yürütülmesiyle sınırlı kalmamış, aynı zamanda toplumun ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarına çözüm üreten bir sistem hâline gelmiştir. Bu sistemin Osmanlı toplumunda ulaştığı zirve noktalardan biri de sosyal yardımlaşmayı kurumsallaştıran ve kolektif sorumluluğu esas alan avârız vakıflarıdır. Bu vakıflar, özellikle savaş dönemlerinde halktan toplanan tekâlîf-i örfiyye türü vergilerin (avârız akçesi) ödenmesinde zorluk yaşayan dar gelirli mahalle ve köy halkına destek sağlamak amacıyla kurulmuştur. Ancak zamanla yalnızca vergi yardımıyla sınırlı kalmayan bu kurumlar, yangın, sel, deprem gibi afet durumlarında ya da olağanüstü sosyal buhranlar karşısında dayanışma sağlayan çok yönlü birer sosyal güvenlik mekanizmasına dönüşmüştür. Avârız vakıflarının önemli bir kısmı nakdî sermaye üzerinden yapılandırılmıştır. Bu vakıflarda sermayenin korunması ve artırılması amacıyla kredi uygulamalarına başvurulmuş; kredi verirken kefalet, rehin ve teminat şartlarına riayet edilmiştir. Bu yönüyle vakıflar, hem tefecilik gibi sömürü mekanizmalarının önünü kesmiş, hem de esnaf ve zanaatkârların ekonomik faaliyetlerini destekleyerek mikro ölçekte bir finansal adalet mekanizması oluşturmuştur. Tarihî olarak bu kurumların menşei, Hz. Peygamber’in havâit-i sebʿa olarak bilinen hurmalıklarını, ani savunma ihtiyaçlarını karşılamak için ayırması düşüncesine kadar götürülebilir. Bu bağlamda, avârız vakıfları hem İslam’ın dayanışma ilkelerine dayanan tarihsel kökleri, hem de Osmanlı uygulamalarıyla modern sosyal sigorta sistemlerine benzerliği açısından dikkat çekici bir örneklik sunmaktadır. Günümüzde sosyal yardım, mikrofinans ve yerel dayanışma ağları üzerine yapılan çalışmalar açısından bu vakıfların yeniden incelenmesi hem teorik hem de uygulamalı anlamda önemli katkılar sunabilir.

One of the most deeply rooted social institutions of Islamic civilization, the waqf (endowment), has over time evolved beyond the provision of merely religious services, becoming a system that addresses the economic and social needs of society. In the Ottoman context, this institutional structure reached its peak with the emergence of avârız foundations, which institutionalized social solidarity and embraced collective responsibility. These foundations were initially established to assist low-income residents of neighborhoods and villages in paying tekâlîf-i örfiyye—extraordinary taxes (known as avârız akçesi) collected especially during times of war. However, over time, these foundations expanded their role beyond tax assistance and became versatile mechanisms of social protection, offering aid during natural disasters such as fires, floods, and earthquakes, as well as during extraordinary social crises. A significant portion of the avârız foundations were structured as cash endowments. In order to preserve and increase their capital, they provided credit under strict conditions, including the requirements of guarantorship, collateral, and security. In this respect, they not only blocked exploitative mechanisms such as usury but also supported artisans and tradespeople, thereby creating a micro-level system of financial justice. Historically, the origins of these institutions can be traced back to the Prophet Muhammad’s allocation of the so-called hawāit al-sabʿa (seven orchards) for unexpected defense needs. In this regard, avârız foundations present a compelling model that reflects both the Islamic tradition of solidarity and the Ottoman implementation of an early form of social insurance. Revisiting these foundations within the context of contemporary discussions on social assistance, microfinance, and local solidarity networks can offer both theoretical insights and practical contributions.