Bu araştırma, Arap nahiv ilminin genel ve özel makāsıdlarını (amaç ve gayelerini) klasik dil mirası ışığında kapsamlı biçimde inceleyen özgün bir çalışmadır. Çalışmanın temel amacı, nahiv ilminin yalnızca kurallar bütünü olmadığını; aksine, dilin anlam boyutunu, kültürel derinliğini ve iletişimsel işlevini düzenleyen maksat temelli bir sistem olduğunu ortaya koymaktır. Araştırma, “nahiv ilminin tıpkı usûl-i fıkıhtaki makāsıd sistemi gibi kendi içsel amaç yapısına sahip olup olmadığı” sorusuna yanıt aramaktadır. Çalışmada, klasik nahiv kaynakları betimleyici ve çözümleyici yöntemlerle incelenmiş; nahiv âlimlerinin açık ifadeleri ve dolaylı göndermeleri üzerinden bu ilmin temel maksatları kavramsal düzeyde ortaya konmuştur. Elde edilen bulgular, nahiv maksatlarının iki ana düzeyde sınıflandırılabileceğini göstermektedir: Genel maksatlar, dilin bütünlüğünü koruma, hatadan arındırma, Kur’ân ve sünneti doğru anlama, Arap kimliğini muhafaza etme ve edebî üretimi destekleme gibi evrensel hedefleri kapsar. Özel maksatlar ise anlamın açıklığı (ifade), belirsizliğin giderilmesi (emnü’l-lebs), ses ve yapı uyumu (ittibâ‘), kısalık ve yeterlilik (istiğnâ), benzerlik ve paralellik (müşâbehe, müşâkele) gibi dilsel ilkelere dayanmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre klasik nahiv âlimleri bu maksatların çoğunu bilinçli olarak benimsemiş ancak bunları sistematik biçimde sınıflandırmamışlardır. Bu nedenle çalışma, “Nahiv Makāsıdı” adlı yeni bir araştırma alanı önererek Arap dil bilimlerinde işlevsel ve maksat temelli bir yaklaşımın geliştirilmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu yaklaşım, özellikle Arapçayı yabancı dil olarak öğrenenler için gramer öğretimini anlam merkezli, amaca dayalı ve pedagojik olarak daha etkili hale getirecektir. Sonuç olarak araştırma hem teorik hem uygulamalı düzeyde Arap dil bilimine özgün bir katkı sunmakta ve çağdaş eğitim bağlamında nahiv öğretiminin yeniden yapılandırılması için bilimsel bir dayanak oluşturmaktadır.

This study explores the general and specific maqāṣid (objectives and purposes) of Arabic grammar within the framework of classical linguistic heritage. It arises from a central question: Does Arabic grammar possess an intentional structure comparable to the purposive system of maqāṣid al-sharīʿah in legal theory, and how can this perspective reshape our understanding and teaching of grammar? Using a descriptive–analytical methodology, the research investigates classical grammatical texts to identify explicit and implicit statements revealing the grammarians’ underlying aims. The findings show that Arabic grammar was not merely a set of formal rules, but a purposeful intellectual system designed to preserve linguistic integrity, ensure accurate interpretation of the Qurʾān and ḥadīth, and sustain Arab-Islamic cultural identity. The study classifies grammatical objectives into two interrelated levels. General objectives include protecting the tongue from error, maintaining the unity and purity of Arabic, facilitating the comprehension of revelation, promoting eloquent expression, and supporting the continuity of literary creativity. Specific objectives relate to functional linguistic principles such as clarity and precision (ifādah), avoidance of ambiguity (amn al-labs), phonetic and structural harmony (ittibāʿ), conciseness (istighnāʾ), and analogy or resemblance (mushābahah). These purposes demonstrate that grammatical reasoning in the heritage tradition was guided by communicative, aesthetic, and cognitive considerations rather than by formalism alone. The research concludes that the awareness of these objectives was present among classical grammarians, even if not systematized within a unified theoretical framework. Accordingly, it proposes establishing “Maqāṣid al-Naḥw” (the purposive study of grammar) as a new interdisciplinary field combining Arabic linguistics, maqāṣid theory, and applied linguistics. Adopting this framework in grammar pedagogy—especially in teaching Arabic to non-native speakers—can bridge form and meaning, simplify instruction, and restore grammar’s original function as a living, meaning-oriented discipline.