Tarihî ve edebî bir şahsiyetin düşünce ve inançlarının takibi söz konusu olduğunda bir edebiyat tarihçisinin en önemli vasfı, tarihî bağlam yaratabilme kudretidir. Özellikle de bu şahsiyetin hayatı ile eserleri arasındaki ilişkiyi kurarak entelektüel bir biyografi inşa etmek, söz konusu şahsiyete dair kaynakların çokluğuyla mümkün olabilmektedir. Bu durumda bir edebiyat tarihçisine düşen vazife, geçmişteki teorik olarak sayısız kalıntı ve izleri takip ederek yaratacağı bağlamdır. Ancak özellikle edebî metinlerde neyin bağlam sayılacağı, kişinin neyi açıklamak istediğine bağlı olduğundan muhtemel bağlamlar sonsuzmuş gibi görünebilir. Bu durumda edebiyat araştırmacısı ya da tarihçisi için en temel sorun, söz konusu bağlamların arasında daha meşru ve makul bağlamların mevcut olup olmadığına ve bu meşruiyetin nasıl tespit edilmesi gerektiğine dairdir. Bu noktada dile ilişkin değil düşünceye ilişkin bir olgu olan metafor devreye girerek anlatımı derinleştirirken zenginleştirir. Buradan hareketle tarihî ve edebî bir metin nasıl okunmalı, yorumlanmalı ve metnin bağlamı ya da bağlamları nasıl kurulmalıdır? Bu çalışmada, 16. yüzyılda Osmanlı’nın merkezinden bir aydın ve bürokrat Gelibolulu Mustafa Âli’nin Kahire ile ilgili izlenimlerini içeren ve Dârüssa’âde ağası Gazanfer Ağa’ya ithaf edilmiş olan Hâlâtü’l-Kahire Mine’l-Âdâti’z-Zâhire adlı eserini yazma gayesi, metnin elverdiği metaforik bağlamdan hareketle incelenecektir. Her ne kadar Âli’nin Kahire’ye gelişi idari bir nedene dayansa da gördükleri karşısında duyduğu hayranlığı ölümsüzleştirmekten kendini alamaz. Eser ilk bakışta Osmanlı Devleti’nin merkezindeki yönetici seçkinlere Kahire’nin ahvalini anlatmayı gaye edinmiş görünse de arka planda Gelibolulu Âli’nin asıl gayesi neydi ya da Nicolas Vatin gibi sorarsak bir Osmanlı Türk’ü yaptığı seyahati niçin anlatırdı? Esasen Âli’nin Kahire’ye gelişi sıradan bir kültür karşılaşmasından ziyade egemen kültürün bir mensubunun bağımlı kültürle karşılaşması olarak yorumlanabilir. Ancak bu çalışma kapsamında eserin metaforik bağlamı çözümlendiğinde Osmanlı devlet geleneğini ve İslami geleneği benimsemiş bir aydının İslami kültürün yaşandığı diğer yerlere bakarken hangi kıstasları daha baskın kullandığı ve ortaklıklara mı yoksa farklılıklara mı daha fazla vurgu yaptığı anlaşılabilecektir.

When it comes to tracing the thoughts and beliefs of a historical and literary figure, the most important quality of a literary historian is the ability to create a historical context. In particular, constructing an intellectual biography by establishing the relationship between the life and works of this figure is only possible with the abundance of sources on this figure. In this case, the task of a literary historian is to create a context by following the theoretically numerous remains and traces of the past. However, since what counts as context, especially in literary texts, depends on what one wants to explain, the possible contexts may seem endless. In this case, the main problem for the literary researcher or historian is whether there are more legitimate and reasonable contexts among these contexts and how this legitimacy should be determined. At this point, metaphor, which is a phenomenon related to thought rather than language, comes into play and enriches the narrative while deepening it. From this point of view, how should a historical and literary text be read and interpreted and how should the context or contexts of the text be established? In this study, the purpose of Gelibolulu Mustafa Âli, an intellectual and bureaucrat from the centre of the Ottoman Empire in the 16th century, in writing his book Hâlâtü’l-Kahire Mine’l-Âdâti’z-Zâhire, which contains his impressions of Cairo and is dedicated to Dârüssa’âde agha Gazanfer Ağa, will be examined based on the metaphorical context of the text. Although Âli’s visit to Cairo is based on an administrative reason, he cannot help immortalising his admiration for what he sees. Although at first glance the work seems to aim at describing the state of Cairo to the ruling elite at the centre of the Ottoman Empire, what was the real purpose of Gelibolulu Âli, or, to paraphrase Nicolas Vatin, why would an Ottoman Turk describe his travels? In fact, Âli’s arrival in Cairo can be interpreted as the encounter of a member of the dominant culture with the subordinate culture rather than an ordinary cultural encounter. However, when the metaphorical context of the work is analysed within the scope of this study, it will be possible to understand which criteria an intellectual who adopted the Ottoman state tradition and the Islamic tradition used more dominantly when looking at other places where Islamic culture was lived, and whether he emphasised commonalities or differences more.