Sözlükler bir dilin söz varlığını içeren temel başvuru kaynaklarıdır. Dillerin söz varlığına dair yapılacak art zamanlı çalışmalarda tarihî lehçelerde yazılan eserlerin söz varlığından yola çıkılarak hazırlanan sözlükler yanında doğrudan dönem müelliflerinin hazırladığı gramer ve sözlük çalışmaları önem arz etmektedir. Zira müellifin yaşadığı coğrafya ve tarihî dönem sözcüklerle birlikte dönemin kültürel varlığına ilişkin veri sağlar. O nedenle sözlükçülük çalışmaları yalnızca dil araştırmacılarının değil farklı disiplinlerin de ilgi alanı olmuştur. Bu çalışmada ele alınan eser, yaygın görüşe göre 13.yy.ın ikinci yarısında Azerbaycan veya Irak coğrafyasında yazılmış Arapça-Farsça, Arapça-Türkçe, Arapça-Moğolca tematik bir sözlük ve bu dillere ait dil bilgisi kurallarını izah eden bir gramer kitabıdır. Moğollar tarafından kurulmuş İlhanlı Devleti’nin hüküm sürdüğü dönemde İbni Mühennâ tarafından yazılmıştır.  Eserin dili Arapçadır. Yazılma amacının Araplara dönemin geçer dillerini öğretmek olduğu düşünülmektedir Eserdeki gramer açıklamaları ve kavram alanlarına göre hazırlanmış söz varlığı dikkate alındığında eser, yabancılara Türkçe öğretimi alanındaki ilk eser olarak değerlendirilmektedir. Beş nüshası Avrupa kütüphanelerinde bulunan eserin İstanbul’da bulunan altıncı nüshasında adı Hilyetü’l-insān ve Helbetü’l-lisān “İnsanın Güzelliği ve Dilin Alanı” olarak geçmektedir. Eserin Türkçe bölümünün dil özellikleri Avrupa’daki nüshalarda İlhanlılar sahası yerli Türk ahalisinin şivesi (Azerbaycan edebî Türkçesi) olarak değerlendirilirken İstanbul nüshasının dili Doğu Türkçesi (Harezm Türkçesi) özellikleri taşımaktadır. Çalışmada bu nüshanın Türkçe kısmında yer alan sözcüklerden Türkiye Türkçesinde yabancı kökenli karşılıkları yaygınlaşmış olanlar üzerine anlam ve yapı incelemesi yapılacak ve bu sözcükler art zamanlı ve eş zamanlı olarak ele alınacaktır. Böylece İbni Mühennâ Lügati söz varlığından hareketle Türkçede yer edinen yabancı kökenli sözcüklere tarihî lehçelerde karşılıklar bulunduğu tespit edilmiş olacaktır.

Dictionaries are the main reference sources containing the vocabulary of a language. In the diachronic studies to be conducted on the vocabulary of languages, grammar and dictionary studies prepared directly by the authors of the period are important in addition to the dictionaries prepared based on the vocabulary of the works written in historical dialects. Because the geography and historical period in which the author lived provides data on the cultural existence of the period together with the words. For this reason, lexicography studies have been of interest not only to language researchers but also to different disciplines. The work discussed in this study is a thematic dictionary in Arabic-Persian, Arabic-Turkish, Arabic-Mongolian and a grammar book explaining the grammatical rules of these languages written in Azerbaijan or Iraq in the second half of the 13th century. It was written by Ibni Mühennâ during the reign of the Ilkhanid State founded by the Mongols.  The language of the work is Arabic and from this point of view, it is thought that the purpose of writing the work is to teach the Arabs the valid languages of the period. Considering the grammatical explanations in the work and the vocabulary prepared according to the concept areas, the work is considered to be the first work in the field of teaching Turkish to foreigners. The sixth copy of the work, five copies of which are in European libraries, is called Hilyetü’l-insān ve Helbetü’l-lisān. While the language features of the Turkish part of the work are evaluated as the dialect of the local Turkish people of the Ilkhanid region (Azerbaijani literary Turkish) in the European copies, the language of the Istanbul copy has the features of Eastern Turkish (Khwarezm Turkish). In this study, among the words in the Turkish part of this copy, the ones whose foreign-origin equivalents have become widespread in Turkey Turkish will be analyzed in terms of meaning and structure, and these words will be discussed diachronically. Thus, based on the vocabulary of Ibni Mühennâ Lügati, it will be determined that there are equivalents in historical dialects for the words of foreign origin in Turkish.